Από: Μαρία Δημητριάδου
Προς: κ. Αντώνη Σαμαρά, Υπουργό Πολιτισμού,
κ.  Δημήτρη Παντερμαλή, Πρόεδρο του Μουσείου της Ακρόπολης
Κοινοποίηση προς: Κάθε ενδιαφερόμενο

Θέμα: Σχετικά με το βίντεο του Κώστα Γαβρά για το Μουσείο της Ακρόπολης

Αξιότιμοι κύριοι,

Η επιστολή αυτή έχει θέμα την εκ νέου προβολή στο μουσείο της Ακρόπολης, ολόκληρης της ταινίας του σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά σχετικά με τον Παρθενώνα, από την οποία είχαν πρόσφατα αφαιρεθεί 12 δευτερόλεπτα.

Κατ’ αρχήν όπως διάβασα, σε σχετική επιστολή του ο κ. Γαβράς αναφέρει:

«Σκοπός μου ήταν να δείξω – βασιζόμενος σε αναμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα – ότι η σταδιακή “συρρίκνωση” του Παρθενώνα δεν πρέπει να αποδοθεί σε τυχόν φθορές μέσα στο χρόνο ή σε ενδεχόμενες αδυναμίες της κατασκευής του αλλά αντίθετα οφείλεται στον φανατισμό των ανθρώπων καθώς και στην βαρβαρότητα των διαδοχικών εισβολέων, χωρίς να ξεχνά κανείς τις ασύστολες λεηλασίες του λόρδου Έλγιν, πρέσβη της Μεγάλης Βρετανίας. Στη σκηνή που κόπηκε βλέπουμε μερικούς βανδάλους “παλαιοχριστιανούς”  να καταστρέφουν τα γλυπτά που κοσμούσαν το αέτωμα του ναού θεωρώντας τα είδωλα και αναπαραστάσεις ακολασίας.»

Επίσης ο κ. Παντερμαλής αναφέρει (σύμφωνα με το ΑΠΕ – ΜΠΕ):

«Μετά από εκτενή διάλογο και ανάλυση που έγινε γύρω από τις ιστορικές αναφορές και την καλλιτεχνική παρουσίασή τους, ο κ. Γαβράς διευκρίνησε απολύτως ότι στην επίμαχη σκηνή του φιλμ δεν απεικόνιζε ούτε υπονοούσε ότι οι καταστροφές έγιναν από ιερείς, αλλά από ανθρώπους της εποχής. Κατόπιν αυτής της αυτονόητης διευκρίνισης του κ. Γαβρά,την οποία ως ιστορική αποτύπωση αποδέχεται το Μουσείο,το ενημερωτικό φιλμ θα συνεχίσει να προβάλλεται κανονικά.»

Ασφαλώς δεν μπορώ να γνωρίζω τι ακριβώς είπαν οι κ. Γαβράς και Παντερμαλής στον εκτενή διάλογό τους. (Εξάλλου στη συνέχεια ο κ. Γαβράς δήλωσε στα Νέα της 5^ης Αυγούστου ότι δεν μίλησε για «ανθρώπους της εποχής» αλλά για «παλαιοχριστιανούς, εκπροσώπους, πολλές φορές και επίσημους, μιας θρησκείας»). Μένω στον χαρακτηρισμό του βίντεο εκ μέρους του κ. Παντερμαλή ως «ενημερωτικού», πράγμα που φανερώνει ότι δεν το θεωρεί ως όχημα για την προβολή της προσωπικής γνώμης του δημιουργού, αλλά ως μέσον ακριβούς, αντικειμενικής ενημέρωσης. Είναι όμως η ενημέρωση που παρέχει το βίντεο αυτό ακριβής; Το μόνο πρόβλημα έγκειται στο αν οι καταστροφές έγιναν από ιερείς ή παλαιοχριστιανούς ή σκέτους «ανθρώπους της εποχής»;

Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι ο κ. Γαβράς παρουσιάζει το ανατολικό αέτωμα του μνημείου (μια και το δυτικό μέχρι το 1674 τουλάχιστον ήταν σχεδόν ανέπαφο, οπότε αποκλείεται να πρόκειται γι’ αυτό) ας δούμε μια σκηνή από το επίμαχο βίντεό του όπου παρουσιάζει την, κατά την άποψή του, έκταση της καταστροφής κατά το 500 μ.Χ., δίπλα-δίπλα με το γνωστό σχέδιο του Jacques Karrey που έγινε το 1674.

Η εικόνα αυτή δημοσιεύεται στο Ίντερνετ (στο http://expaganus.wordpress.com, προσωπικά την πρωτοείδα σε αναδημοσίευση στο Antinews.gr) με τη λεζάντα «Το ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα κατά το 500 μ.Χ. όπως το παρουσιάζει το βίντεο του Κώστα Γαβρά, σε αντιπαραβολή με τα σχέδια που έκανε ο Φλαμανδός Jacques Karrey το… 1674 μ.Χ. Ερωτήματα που προκύπτουν: πώς είναι δυνατόν η καταστροφή το 500 μ.Χ. να είναι ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ απ’ ότι το 1674 μ.Χ., 1174 χρόνια μετά; Και ποιος στην ευχή ανέβασε πάλι πίσω στη θέση του το κομμάτι που… έλειπε το 500 μ.Χ.;»

Βέβαια τα λογικά αυτά ερωτήματα είναι μάλλον ρητορικά, καθώς δεν είναι δυνατόν να ανέβασε κάποιος μέχρι το 1674 μ.Χ. το κομμάτι που σύμφωνα με το βίντεο του κ. Γαβρά έλειπε το 500 μ.Χ., ούτε και οι ζημιές 1174 χρόνια μετά να είναι μικρότερες. Είναι λοιπόν προφανές, ότι το επίμαχο βίντεο δεν πάσχει μόνο λόγω της παρουσίας των μορφών, που θυμίζουν εκπληκτικά ρασοφόρους – και αυτό είναι που μένει στον θεατή, όχι οι δηλώσεις του σκηνοθέτη… – αλλά και λόγω της έκτασης της καταστροφής που παρουσιάζει. Κατά συνέπεια δίνει λάθος εντυπώσεις στον θεατή. Και αφού δίνει λάθος εντυπώσεις, γεννάται το ερώτημα, μπορεί αλήθεια να θεωρηθεί «ενημερωτικό» και να χρησιμοποιηθεί ως τέτοιο, μάλιστα από έναν επίσημο φορέα όπως το μουσείο της Ακρόπολης, που εκ των πραγμάτων απευθύνεται σε πάρα πολλούς ανθρώπους, Έλληνες και μη, τον αριθμό των οποίων ο κ. Παντερμαλής προσδιορίζει σε 11.000 το μήνα;

Βέβαια ο κ. Γαβράς ισχυρίστηκε όπως είδαμε παραπάνω, ότι το δημιούργησε «βασιζόμενος σε αναμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα». Πού όμως στην Ιστορία έχει καταγραφεί, και μάλιστα «αναμφισβήτητα», ότι όλο αυτό το μέρος που λείπει στο βίντεο α) έλειπε από το 500 μ.Χ. και β) έχει καταστραφεί από «βανδάλους παλαιοχριστιανούς»;

Απ’ όσο γνωρίζουμε δεν έχει καταγραφεί κάποιο τέτοιο γεγονός, γι’ αυτό άλλωστε και οι ειδικοί, μή έχοντας κάποια αρχαία πηγή για να βασιστούν, προχωρούν σε διάφορες υποθέσεις με τη βοήθεια και της αρχαιολογίας, όπως για παράδειγμα ότι

1. Οι κεντρικές φιγούρες του ανατολικού αετώματος είχαν πιθανώς αφαιρεθεί για να γίνει χώρος για μια αψίδα κατά την μετατροπή του Παρθενώνα σε [χριστιανική] εκκλησία, στην πρωτοχριστιανική εποχή. Δεν μπορούμε όμως να μιλάμε για εσκεμμένη καταστροφή, εφ’όσον μεγάλα τμήματα ανακαλύφθηκαν στη σύγχρονη εποχή». (Olga Palagia, «Pediments of the Parthenon», Brill Academic Publishers 1998, σελ. 9. [1]) Το βίντεο όμως δεν παρουσιάζει μια αφαίρεση τμημάτων αλλά μια εσκεμμένη καταστροφή κατά την οποία οι ίδιοι «παλαιοχριστιανοί βάνδαλοι» πελεκούσαν αδιακρίτως τις μετόπες κι ένα μεγάλο τμήμα του ανατολικού αετώματος, μεγαλύτερο κι από αυτό που έλειπε το… 1674. Μάλιστα και ο σκηνοθέτης διευκρίνισε ότι δεν παρουσιάζει αφαίρεση γλυπτών για λόγους μετατροπής του κτιρίου, αλλά «μερικούς βανδάλους “παλαιοχριστιανούς”» οι οποίοι «καταστρέφουν τα γλυπτά που κοσμούσαν το αέτωμα του ναού θεωρώντας τα είδωλα και αναπαραστάσεις ακολασίας». Αλήθεια τα στοιχεία που έχουμε στα χέρια μας υποστηρίζουν μια τέτοια δήλωση; Στη διεθνή βιβλιογραφία διαβάζουμε για ζηλωτές που έδρασαν αποσπασματικά απολαξεύοντας κάποιες μορφές σε μερικές μετόπες, των οποίων οι ενέργειες διακόπηκαν προτού να φτάσουν στις άλλες μετόπες, και οι οποίοι δεν πείραξαν τα αετώματα (βλ. Ian Dennis Jenkins («The Parthenon sculptures», Harvard University Press 2007, σελ. 23.[2]) Η δράση των ζηλωτών αυτών, η οποία ιστορικά δεν αναφέρεται πουθενά, δεν προσδιορίζεται χρονικά από τον συγγραφέα, ούτε και γίνεται ταύτισή τους με εκείνους που αφαίρεσαν στοιχεία του ανατολικού αετώματος για να δημιουργήσουν αψίδα κατά τη μετατροπή σε εκκλησία τον 6^ο αι. μ.Χ.. Επιπλέον «Η καταστροφή της μετόπης μπορεί να ήταν η πράξη μιας μόνο στιγμής (την οποία δεν μπορούμε να χρονολογήσουμε, και δεν μπορούμε να θεωρήσουμε δεδομένο ότι ήταν ταυτόχρονη με την μετατροπή) [του Παρθενώνα σε χριστιανική εκκλησία]». (Anthony Kaldellis, «The Christian Parthenon: Classicism and Pilgrimage in Byzantine Athens», Cambridge University Press, 2009, σελ. 42.[3]) Κοντολογίς, στη διεθνή βιβλιογραφία βλέπουμε άλλα από αυτά που βλέπουμε στο βίντεο του κ. Γαβρά, ενώ τα κίνητρα που ώθησαν εκείνους τους βανδάλους να ασχοληθούν με συγκεκριμένα θέματα κι όχι με άλλα που άφησαν απείραχτα δίπλα, πέρα από κάποια υπόθεση για μια απεικόνιση Ήρας και Αθηνάς που θυμίζει τον Ευαγγελισμό, παραμένουν «άγνωστα για μας» (Mary Beard, «The Parthenon», Harvard University Press 2002 σελ. 57).
2. Οι δύο κεντρικές φιγούρες του ανατολικού αετώματος που έδειχναν τη στιγμή αμέσως μετά τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του πατέρα της, Δία, είχαν ίσως καταστραφεί ήδη στην φωτιά που κατέστρεψε το εσωτερικό του ναού, πιθανώς στον 3^ο αι. μ.Χ. (Ian Dennis Jenkins, «The Parthenon sculptures», Harvard University Press 2007, σελ. 23.[4] Στη σελ. 22 αναφέρεται επίσης ότι η φωτιά που κατέστρεψε το εσωτερικό ήταν τόσο μεγάλη που προκάλεσε την κατάρρευση της στέγης[5]. Όμως στο βίντεο που προβάλει το μουσείο, παρότι παρουσιάζεται η μεγάλη αυτή φωτιά, επιλέγεται ως επικρατέστερη για την τύχη των δυο κεντρικών μορφών η άλλη εκδοχή, ότι τις γκρέμισαν οι πρώτοι χριστιανοί. Αφού όμως υπάρχει και η εκδοχή της καταστροφής τους από φωτιά, την οποία φυσικά δεν δέχεται ως πιθανή μόνον ο Τζένκινς, ειδικά αυτή η σκηνή του βίντεο δεν βασίζεται καθόλου σε «αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός», αλλά μάλλον σε προτίμηση του σκηνοθέτη για μια από τις δυο υποθέσεις που υπάρχουν.

Όσο για τις μετόπες έχει υποστηριχθεί ακόμη ότι:

1. Οι αλλοιώσεις στις μετόπες έγιναν μετά την μετατροπή του Παρθενώνα σε  εκκλησία «υπό χριστιανών εικονομάχων» (Δημ. Κωνσταντινίδης, «Παρθενών», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 10, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1967, στ. 68.)
2. Τις παραμόφωσαν και κατέστρεψαν οι Λατίνοι κύριοι των Αθηνών στην περίοδο 1205-1456 (Anthony Kaldellis, «The Christian Parthenon: Classicism and Pilgrimage in Byzantine Athens», Cambridge University Press, 2009, σελ. 42[6].)

Πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπάρχει καθολική συμφωνία των επιστημόνων με την εκδοχή που παρουσιάζει ο σκηνοθέτης.

Παράλληλα η εκδοχή της μεγάλης καταστροφής του Παρθενώνα από τόσο νωρίς έρχεται σε αντίθεση με τις περιγραφές διάφορων περιηγητών:

«Το 1621 φθάνει στην Αθήνα ο απεσταλμένος του Λουδοβίκου ΙΓ΄ Louis Deshayes βαρώνος De Courmesnin. … γράφει ο βαρώνος … «Ο Παρθενών είναι ακόμη όρθιος και άθικτος, έτσι που νομίζει κανείς πως χτίστηκε τώρα τελευταία»[7]. Ο Άγγλος William Martin Leake, σε βιβλίο του που εκδόθηκε το 1831, αναφέρει ότι ο Παρθενώνας και το Θησείο «τελικά … μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες… με όλες τις εξωτερικές τους διακοσμήσεις ακόμα άθικτες» (William Martin Leake, «The topography of Athens with some remarks on its antiquities», John Murray, London 1831, σελ. lxiv.[8]). Υπάρχουν πολλές παρόμοιες περιγραφές και από άλλους περιηγητές.

Θα ήθελα όμως να τονίσω με παραπομπές μια άλλη πτυχή της ιστορίας, που στο εν λόγω βίντεο δεν παρουσιάζεται καθόλου, αν και είναι καλά τεκμηριωμένη, πραγματικά «αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός» και μάλιστα πολύ σημαντικό: Πρόκειται για τη συμπεριφορά του Μοροζίνι και της στρατιάς του μετά την καταστροφή του Παρθενώνα από τα κανόνια τους:

«Ο Μοροζίνι επιλέγει τα καλύτερα διατηρημένα αγάλματα του δυτικού αετώματος και προσπαθεί να τα αποσπάσει. Γράφει στην αναφορά του στις 19 Μαρτίου [1687]: ‘’Κατεβλήθη προσπάθεια να αφαιρεθεί το μέγα αέτωμα αλλά κατέπεσεν από το πελώριο εκείνο ύψος … από την έκρηξη της εν αυτώ πυριτιδαποθήκης το οικοδόμημα υπέστη σοβαρότατον κλονισμόν. Η αδυναμία του να εγκαταστήσουμε ικριώματα, μεταφέροντας από τις γαλέρες τα ψηλά κατάρτια και άλλα αναγκαία μηχανήματα μας αναγκάζει να εγκαταλείψωμεν κάθε περαιτέρω απόπειραν. Διακόπτεται συνεπώς κάθε προσπάθεια περί αφαιρέσεως άλλων ανάγλυφων κοσμημάτων … αποφάσισα να παραλάβω μία λέαινα ωραιοτάτης τέχνης, αν και της λείπει το κεφάλι, το οποίο όμως μπορεί κάλλιστα να αντικατασταθεί με το μάρμαρο που θα σας στείλω μαζί με τη λέαινα και που είναι καθ’ όλα όμοιο.’’
… Οι αξιωματικοί του Μοροζίνι, Βενετοί και ξένοι, πήραν μαζί τους όσα κομμάτια μεταφέρονταν εύκολα. Τεμάχια από τον Παρθενώνα ή άλλα μνημεία των Αθηνών που βρίσκονται σήμερα σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία της Ευρώπης, χωρίς να ξέρει κανείς πώς, είναι πιθανόν να μεταφέρθηκαν την εποχή αυτή από στρατιώτες της στρατιάς του Μοροζίνι. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι του γραμματέως του Μοροζίνι Σαν Γκάλλο, ο οποίος πήρε μαζί του το κεφάλι του γυναικείου αγάλματος που έπεσε από το δυτικό αέτωμα κατά την αποτυχημένη απόπειρα των Βενετών και κατατεμαχίστηκε. … Ένας άλλος Βενετός αξιωματικός πήρε τμήμα της ζωφόρου όπου διακρίνονται δύο ιππείς της πομπής και το κεφάλι ενός αλόγου. Σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο της Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη. Ένας Δανός αξιωματικός ονόματι Χάρτμαντ πήρε δύο κεφαλές από μία από τις νότιες μετόπες. Σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης. … ο δρόμος της διαρπαγής είχε ήδη ανοίξει. Ο Παρθενών πριν καταστραφεί ήταν τέμενος μουσουλμανικής λατρείας. Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν την απόσπαση και του παραμικρού λίθου από κτήριο θρησκευτικής σημασίας. Μόνον διότι συνετρίβη από τις βόμβες του Μοροζίνι και εγκαταλείφθηκε ως άχρηστο ερείπιο μπόρεσε αργότερα ο Έλγιν να πάρει άδεια να αποσπάσει ορισμένα τεμάχια και, κάνοντας κατάχρηση του φιρμανιού, να προβεί στην τέλεια λεηλασία του ερειπωμένου Παρθενώνα.» («Ο Μοροζίνι στην Αθήνα», Κορνηλίας Χατζηασλάνη, Αρχιτέκτονος-Αρχαιολόγου, Προϊσταμένης του Τομέα Ενημέρωσης και Εκπαίδευσης της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_8.aspx)

Άρα λοιπόν ο Μοροζίνι όχι μόνο άνοιξε το δρόμο στη λεηλασία του Έλγιν, έστω άθελά του, αλλά τόσο ο ίδιος όσο και οι αξιωματικοί του αφαίρεσαν ό,τι μπορούσαν από το μνημείο που είχαν πρωτύτερα μισογκρεμίσει. Το βίντεο όμως παρουσιάζει μόνο τις κανονιές. Κι ακόμα:

 «Ο Γραμματεύς της αγγλικής πρεσβείας της Κωνσταντι­νουπόλεως Τάρνερ, περί τό 1800, συνήθιζε κατά τας επισκέψεις του εις τας Αθήνας, να σπάζη τη μύτη ενός αγάλματος ή ανάγλυφου και να την παίρνη μαζί του ως ενθύμιον. Ένας Άγγλος ναύτης το 1797 έσπασε ένα ανδρικό κεφάλι από άγαλμα του δυτικού αετώματος του Παρθενώνος. … (Ιταλός περιηγητής το 1674 σημείωνε ότι): «Απ’ όλες αυτές τις μετόπες έλειπαν οι κεφαλές κι’ αυτό επειδή όσοι δε μπορούσαν να αποκομίσουν ολόκληρα αγάλματα περιωρίζονταν στον αποκεφαλισμό τους» (Σιμό­πουλος Κυριάκος, «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τόμ. Α΄ (333-1700), 9η έκδ., Στάχυ, Αθήνα 1999, σελ. 143-144).

Στην Ευρώπη λοιπόν την εποχή εκείνη υπήρχε ένα γενικευμένο ρεύμα αρχαιοκαπηλίας, το οποίο δεν περιοριζόταν στον Έλγιν και ήταν προγενέστερο της δικής του δράσης – για την ακρίβεια οι αρπαγές στην Ακρόπολη άρχισαν τουλάχιστον από το 1687! Και όμως στην εν λόγω ταινία το φαινόμενο αυτό δεν θίγεται καν, ενώ σύμφωνα με τις καταγραφές έχει προκαλέσει ειδικά στον Παρθενώνα τεράστιες ζημιές. Παράλληλα ως σκοπός της δημιουργίας του Μουσείου της Ακρόπολης αναφέρεται η επιστροφή των «Ελγινείων» από το Βρετανικό Μουσείο, και μάλιστα τη στιγμή που ο μόνος μοχλός πίεσης που διαθέτουμε για το σκοπό αυτό είναι η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης των άλλων χωρών, από τις οποίες προέρχονται οι επισκέπτες του Μουσείου μας. Δεν θα ήταν ενδεδειγμένο να παρουσιάζεται στο ενημερωτικό βίντεο και αυτή η σκοτεινή δραστηριότητα των διάφορων Ευρωπαίων, ώστε οι απόγονοί τους να θελήσουν να αποκαταστήσουν, τρόπον τινά, τη ζημιά που προκλήθηκε, υποστηρίζοντας την επιστροφή των «Ελγινείων» στον Παρθενώνα απ’ όπου και αφαιρέθηκαν; Διότι οι σημερινοί Ευρωπαίοι μπορεί να μην γνωρίζουν πού πήγε ο κάθε Άγγλος ναύτης κι ο κάθε μεμονωμένος Ευρωπαίος αρχαιοκάπηλος τα αρχαία που αφαίρεσε, γνωρίζουν όμως πού κατέληξαν τα κλοπιμαία του Έλγιν και κάποια από αυτά του Μοροζίνι, για την επιστροφή των οποίων μπορούν να πιέσουν, παρακινημένοι από αίσθημα ευθύνης για τις πράξεις διάφορων προγόνων τους.

Παράλληλα ο τρόπος που παρουσιάζεται η μετατροπή του κτιρίου σε χριστιανικό ναό στο βίντεο – ως καταστροφή – συνοδεύεται από την επιβλητική παρουσία τεράστιου χρυσωπού σταυρού. Απ’ όσο γνωρίζω δεν μαρτυρείται από κάποια πηγή η τοποθέτηση τέτοιου τεράστιου σταυρού στον Παρθενώνα, ούτε καν η τοποθέτηση του οποιουδήποτε σταυρού, έστω λιγότερο επιβλητικού. Ίσως η εμφάνισή του στο βίντεο προκύπτει από το διάταγμα του Θεοδοσίου του Β΄, το οποίο όριζε τον τρόπο εξαγνισμού των ειδωλολατρικών ναών πριν μετατραπούν σε χριστιανικές εκκλησίες. Ίσως επίσης ο σκηνοθέτης τον παρουσιάζει για να δείξει χωρίς λόγια στους θεατές ότι οι καταστροφείς που παρακολουθούσαν στα προηγούμενα δευτερόλεπτα ήταν – σύμφωνα και με τα ίδια τα λόγια του κ. Γαβρά – «παλαιοχριστιανοί, εκπρόσωποι, πολλές φορές και επίσημοι, μιας θρησκείας». Αν ενυπάρχει και αυτός ο δεύτερος σκοπός, δηλαδή η επισήμανση της ταυτότητας του καταστροφέα, τότε είναι απορίας άξιον γιατί δεν βλέπουμε να εμφανίζεται κάποιο σύμβολο της Βενετίας κατά την παρουσίαση του κανονιοβολισμού από τον Μοροζίνι, ή κάποια αγγλική σημαία κατά την παρουσίαση της λεηλασίας από τον Έλγιν, παρότι ο ένας ήταν επίσημος εκπρόσωπος της Βενετίας, και ο άλλος της Αγγλίας. Τελικά, το μόνο σύμβολο που μένει στο μυαλό του θεατή από την οπτική παρουσίαση, είναι ο σταυρός που δηλώνει τους χριστιανούς, και μάλιστα τους πρώτους. Έτσι αυτή η παρουσιαζόμενη καταστροφή, ασχέτως με το αν συμφωνούμε ή όχι με τον σκηνοθέτη για το πότε και πώς και από ποιους διαπράχθηκε, «κλέβει την παράσταση» στο μυαλό του θεατή από τις επόμενες παρουσιαζόμενες καταστροφές, που δεν έχουν ένα οπτικό σύμβολο να τις θυμίζει… Είναι άραγε αυτός ο πιο κατάλληλος τρόπος να προσελκύσουμε την προσοχή στα αρχαία που κλάπηκαν στους μεταγενέστερους χρόνους από το μνημείο μας, και τα οποία θέλουμε πίσω; Προσωπικά νομίζω ότι είναι μάλλον ένας καλός τρόπος για να πούμε «κοιτάξτε τι έκαναν εκείνοι οι κακοί χριστιανοί σ’ εκείνη την παλιά εποχή», και να αποσύρουμε το ενδιαφέρον των επισκεπτών από τις πρόσφατες καταστροφές του μνημείου κι από αυτό που επιδιώκουμε μέσω του μουσείου. Στ’ αλήθεια, αναλογίστηκε κανείς την πιθανότητα επισκέπτες που θα δουν αυτές τις εικόνες με το άνισα κατανεμημένο βάρος να πέσουν την παγίδα του εύκολου – και βολικού για το Βρετανικό Μουσείο – συλλογισμού «αφού οι ίδιοι οι Έλληνες (αλλάζοντας θρησκεία) δεν ήταν ικανοί να προστατέψουν τα μνημεία τους και τα χάλασαν μόνοι τους, ας μείνουν τα Ελγίνεια στην ασφάλεια όπου βρίσκονται τώρα;» Σε κάθε περίπτωση, ακόμα κι αν αυτό δεν συμβεί, οι σκηνές με τον σταυρό έχουν «κλέψει τις εντυπώσεις» κι έχουν αποσπάσει την προσοχή από τις αρπαγές του Έλγιν, αφού αυτές δεν συνδυάζονται εξίσου με ένα εντυπωσιακό, ευδιάκριτο, αναγνωρίσιμο σύμβολο, που να κατέχει κεντρική θέση στο πλάνο.

Για τους λόγους αυτούς θεωρώ ότι το εν λόγω πολυσυζητημένο βίντεο, παρά την ωραία απεικόνιση της δράσης του Έλγιν με την ταυτόχρονη απαγγελία του ποιήματος «The Curse of Minerva» του λόρδου Μπάιρον, όχι μόνο δεν είναι ιστορικά ακριβές, οπότε δεν πληροί τις προϋποθέσεις κατάλληλου ενημερωτικού υλικού για ένα τέτοιο μουσείο, αλλά δεν είναι και ό,τι πληρέστερο για την ευόδωση του σκοπού του μουσείου, την επιστροφή των «Ελγινείων» στη χώρα μας.

Παράλληλα, δεν γνωρίζω πώς φαίνεται σε εσάς, αλλά σ’ εμένα φαίνεται άδικο να παρουσιάζεται η μετατροπή του Παρθενώνα σε εκκλησία ως μια από τις διάφορες καταστροφές που τον χτύπησαν, μετά τη φωτιά και τους όποιους βανδάλους, πριν από τα κανόνια του Μοροζίνι και τη ληστρική δραστηριότητα του Έλγιν. Η μετατροπή αυτή δεν σκόπευε να καταστρέψει, αλλά να διαφυλάξει το μνημείο σε μια νέα χρήση, και όπως μαρτυρούν οι ειδικοί είναι υπεύθυνη για την διατήρησή του μέχρι την εποχή που ο Μοροζίνι κατέστρεψε μεγάλο μέρος του. «Οι αρχαιολόγοι θεωρούν αυτές τις μετατροπές ως θεόπεμπτη τύχη … γιατί η επαναχρησιμοποίηση από τους χριστιανούς εγγυήθηκε τη διατήρηση της αρχικής δομής. Οι ναοί που έμειναν αχρησιμοποίητοι κατέρρευσαν, συχνά υποβοηθούμενοι από μεταγενέστερους κατασκευαστές που αναζητούσαν υλικά. Εμπειρικά, οι ναοί που στέκουν στο πλήρες ύψος τους, με τη στέγη τους και τα λοιπά, οφείλουν την επιβίωσή τους στους πρώτους χριστιανούς. Μπορείς ακόμα και σήμερα να βαδίσεις μέσα στο αρχαίο Πάνθεον της Ρώμης, χάρη σε αυτούς που το αφιέρωσαν στην Παναγία των Μαρτύρων το 608 μ.Χ.» (Mary Beard, «The Parthenon», Harvard University Press 2002 σελ. 52.[9] )

Είναι άδικο και ανακριβές να παρουσιάζεται ως μια σκέτη καταστροφή το γεγονός ότι ο Παρθενώνας υπήρξε χριστιανικός ναός από τον 6^ο αι. μ.Χ. έως το 1450 μ.Χ., δηλαδή κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ιστορίας του. Είναι κρίμα και να παραθεωρείται το ότι «ο Βυζαντινός Χριστιανισμός επρόκειτο να εξωραΐσει τον Παρθενώνα με τη δική του καλλιτεχνική μεγαλοπρέπεια … ετιμάτο ως μια από τις λαμπρότερες και ωραιότερες εκκλησίες της Χριστιανωσύνης» (Ian Dennis Jenkins, «The Parthenon sculptures», Harvard University Press 2007, σελ. 23-24.[10]) Για την ακρίβεια υπήρξε ένα από τα 4 μεγάλα χριστιανικά προσκυνήματα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κατά τους μέσους της χρόνους, μετά από την Κωνσταντινούπολη, την Έφεσο και τη Θεσσαλονίκη, οπότε “πολλοί ήταν οι χριστιανοί που έφταναν στην Αθήνα με ξεκάθαρο και μοναδικό στόχο να προσευχηθούν στον Παρθενώνα”, από αγίους μέχρι αριστοκράτες και αυλικούς, απλό λαό και τουλάχιστον έναν αυτοκράτορα (τον Βασίλειο το Β΄ το Βουλγαροκτόνο), καθώς και Αγγλοσάξωνες προσκυνητές και άλλους. (Anthony Kaldellis, A Heretical (Orthodox) History of the Parthenon, http://www.lsa.umich.edu/UMICH/modgreek/Home/ _TOPNAV_WTGC/Lectures at U-M/ParthenonKaldellis.pdf.)

Ταπεινά φρονώ ότι μια πραγματικά ενημερωτική παρουσίαση για τον Παρθενώνα, χωρίς αυθαιρεσίες και υπερβολές προς καμιά κατεύθυνση, και σε συμφωνία με την διεθνή βιβλιογραφία,

1. θα παρουσίαζε τις αποσπασματικές καταστροφές γλυπτών από βανδάλους, ενδεχομένως χριστιανούς, χωρίς να τους ταυτίζει με εκείνους που μετέτρεψαν τον Παρθενώνα σε εκκλησία,
2. θα παρουσίαζε την μετατροπή σε χριστιανική εκκλησία κατά τα πρωτοχριστιανικά χρόνια χωρίς να παραπέμπει οπτικά σε εσκεμμένη καταστροφή και σε… μαυροφο­ρεμένους σαν ρασοφόρους, που δεν υπήρχαν εκείνη την εποχή,
3. δεν θα χρέωνε κατηγορηματικά την καταστροφή των δύο κεντρικών μορφών του ανατολικού αετώματος σε χριστιανούς,
4. δεν θα παρουσίαζε να λείπει το 500 μ.Χ. τμήμα του ανατολικού αετώματος μεγαλύτερο από αυτό που έλειπε το 1674 μ.Χ.,
5. εάν περιείχε τον σταυρό ως σύμβολο πρωτοχριστιανών καταστροφέων, θα περιείχε εξίσου και ευδιάκριτα σύμβολα των Βενετών και Άγγλων καταστροφέων,
6. θα περιελάμβανε οπωσδήποτε και αναφορές στην ευρύτερη καταστροφή και αφαίρεση αρχαιοτήτων και από άλλους Ευρωπαίους, εκτός του Έλγιν,
7. καθώς και αναφορές στην ένδοξη περίοδο που γνώρισε το μνημείο ως ένα από τα μεγάλα χριστιανικά προσκυνήματα της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Βέβαια, όπως σημείωσε ο κ. Γαβράς «Οι νόμοι που προστατεύουν τα Πνευματικά Δικαιώματα των Δημιουργών ( Droits d’Auteur) απαγορεύουν ρητά οποιαδήποτε αλλαγή σε μία κινηματογραφική ταινία χωρίς τη συγκατάθεση του σκηνοθέτη», και όπως έγινε φανερό, ο ίδιος δεν εγκρίνει την απάλειψη των ανακριβών σκηνών από την ταινία του, και ούτε καν τις θεωρεί ανακριβείς. Δεν γνωρίζω αν θα επιθυμούσε ο ίδιος να κάνει διορθώσεις και προσθήκες. Στην περίπτωση που δεν το επιθυμεί, προφανώς θα είναι προτιμότερο να δημιουργηθεί μια νέα ταινία η οποία να πληροί τις παραπάνω προδιαγραφές, από άλλο πρόσωπο/άλλα πρόσωπα, παρά να δέχονται ελλιπή και ανακριβή ενημέρωση τόσοι επισκέπτες του Μουσείου, και να μην προωθούνται σωστά οι καθ’ όλα νόμιμες επιδιώξεις μας για επιστροφή των Ελγινείων.

Σας ευχαριστώ για το χρόνο σας.

Φιλικά,

Μαρία Β. Δημητριάδου

Συγγραφέας

Ακολουθούν οι υποσημειώσεις

[1] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «The central figures of the east pediment were probably removed to make way for an apse at the transformation of the Parthenon into a church in early Christian times. We cannot speak of deliberate destruction, however, since substantial fragments have turned up in modern times.»

[2] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «This iconoclasm seems to have been interrupted before the zealots could reach the metopes of the south side… the frieze and west pediment sculptures were largely untouched. The figures in the angles of the east pediment were also spared.»

[3] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «…the defacement of the metope […] may have been the action of but one moment (which we cannot date, and we cannot assume was contemporaneous with conversion.»

[4] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «The figures in the angles of the east pediment were also spared. Those on the centre, however, showing the moment immediately after the birth of Athena from the head of her father, Zeus, were perhaps destroyed already in the fire that wrecked the interior of the temple, probably in the third century AD.»

[5] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «the fire… ripped through the Parthenon, destroying the interior and bringing down the roof.»

[6] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «For all we know, it was the Latin lords of Athens, in the period 1205-1456, who defaced and destroyed the metopes.»

[7] Σιμόπουλος Κυριάκος, «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα», τόμ. Α΄ (333-1700), 9η έκδ., Στάχυ, Αθήνα 1999, σελ. 130.

[8] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «The Parthenon, and the temple of Theseus, having been protected from the injuries of time by their solidity and excellent construction, and having escaped all the effects of barbarous fanaticism, were at length, with all their external decorations, still uninjured, converted into Christian churches.»

[9] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «Archaeologists see these adaptations as a godsend … for it is Christian re-use that has regularly guaranteed the preservation of the original structure. Left unoccupied, ancient temples fall down – aided, as often as not, by later builders scavenging for materials. As a rule of thumb, temples that still stand to their full height, roof and all, owe their survival to the early Christians. You can walk inside the ancient Pantheon in Rome, even now, thanks to those who concecrated it to St Mary of the Martyrs in AD 608;»

[10] Το πρωτότυπο κείμενο στην αγγλική: «Byzantine Christianity was to embellish the Parthenon with its own artisic grandeur … it was revered as one of the grandest and most beautiful churches of Christendom.»

Η επιστολή αυτή δημοσιεύθηκε στο “Αντίβαρο”, http://www.antibaro.gr/article/580